راهکار‌های جهانی برای پایدارسازی درآمد‌های شهری

مسعود سلطانی | شهرآرانیوز، منطق درآمدی شهرداری‌ها در کلان شهر‌های توسعه یافته دنیا، استفاده از منابع پایدار نظیر مالیات است. دقت کنید که منظور از کلمه پایدار، این است که منابع درآمدی دائمی و بدون خطر باشند. اما در کلان شهر‌های ایران نظیر مشهد و تهران تکیه بودجه سالانه شهرداری‌ها روی منابعی نظیر صدور پروانه ساختمان و عوارض ناشی از آن است.

درآمد‌هایی که به شکل ذاتی پایدار نیستند و منوط به انجام ساخت و ساز یا به تعبیر عامیانه فروش تراکم و خلافی از سوی شهرداری است. بر اساس آمار‌ها در سالیان اخیر به طور متوسط حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد بودجه کلان شهر‌های ایران از منابع ناپایدار تأمین شده است. ادامه یافتن منوال فعلی در کلان شهر‌های ایران، تهدیدی برای آینده است.

توسعه نامتوازن شهر بر اساس فوریت‌های درآمدی باعث خواهد شد نظم قانونی در ساخت و ساز‌ها و منظر شهری رعایت نشود و مدیران شهری در اجرا و اعمال سیاست‌های کاری خود به در بسته بخورند. البته بدیهی است که وقتی شهر برای کسب درآمد همیشه در حالت اورژانسی باشد، مدیران شهری چاره‌ای جز روی آوردن به منابع درآمدی ناپایدار ندارند. در چنین شرایطی نخستین سؤالی که به هر ذهنی متبادر می‌شود این است که کلان شهر‌های موفق در دنیا چگونه با این چالش روبه رو شده اند و منابع درآمدی شان چیست و از کجا تأمین می‌شوند؟

شبکه کانون‌های تفکر ایران (ایتان) در پژوهشی، منابع درآمد شهرداری‌های شش کلان شهر دنیا را به دقت مطالعه کرد و نتایج شایان توجهی به دست آورد. این نتایج در جدول گزارش نشان داده شده است. این بررسی‌ها نشان می‌دهد که حدود ۸۵ درصد درآمد شهرداری‌ها در شهر‌های کشور‌های توسعه یافته از منابع درآمدی پایدار نظیر مالیات، عوارض، فروش خدمات و کمک‌های بلاعوض دولتی تأمین می‌شود. پیش از این شهرآرا در گزارشی با عنوان «فرمول شارژ پایدار شهر» ضرورت توجه به این مهم را بررسی کرده بود، قرار است در ادامه در سلسله گزارش‌هایی مسئله درآمد پایدار شهر بیشتر مورد بررسی قرار بگیرد.

درآمد شهرداری‌ها از آمریکا تا آسیا

پژوهشکده پولی و مالی بانک مرکزی در پژوهشی با عنوان «اصلاح و تأمین منابع درآمدی شهرداری‌های کشور» به بررسی منابع درآمدی شهر‌های مختلف دنیا پرداخته است. بر اساس این گزارش عمده منابع درآمدی شهر‌های آمریکای شمالی نظیر تورنتو، اتاوا، بوستون و ... از مالیات بر دارایی (املاک)، مالیات بر فروش املاک و مالیات بر درآمد به دست می‌آید.

عمده درآمد شهر‌های کشور‌های آمریکای لاتین نظیر مکزیک و برزیل نیز از کمک‌های بلاعوض دولتی است. در این کشور‌ها سالانه درصد درخور توجهی از بودجه دولت به شهرداری‌ها اختصاص می‌یابد. علاوه بر این، استفاده از ابزار‌های مالیاتی و عوارض نیز دیگر راه تأمین درآمد پایدار شهرداری‌ها در این کشورهاست.

اداره کل تشخیص و وصول درآمد شهرداری تهران، در «مستندات طرح جامع درآمد‌های پایدار» به مقایسه منابع درآمدی شهرداری تهران و دیگر شهر‌های دنیا پرداخت و به نتایج جالبی دست یافت. بر اساس مستندات این پژوهش در شهر‌های کشور‌های آسیایی در حال توسعه نظیر فیلیپین، هند، مالزی و اندونزی کمک‌های بلاعوض دولتی و پس از آن درآمد‌های مالیاتی عمده منابع درآمدی شهر‌ها هستند.

شهرداری‌ها در این کشور‌ها به جای تکیه بر کسب درآمد از طریق فروش پروانه ساختمان که ناپایدار است به سمت استفاده از درآمد‌های پایدار مالیاتی رفته اند. دولت‌های مرکزی در جایی مثل فیلیپین، هند، مالزی و اندونزی با اصلاح قوانین مالیاتی، سهم درخور توجهی از درآمد‌های مالیات بر اموال و دارایی‌ها را به شهرداری‌ها اختصاص داده اند.

همچنین شهرداری‌های این کشور‌ها از طریق فروش خدمات، انتشار اوراق قرضه و عوارض و جرائم، نیز کسب درآمد می‌کنند. در شهر‌های کشور‌های پیشرفته آسیایی مانند ژاپن، چین و کره جنوبی مالیات بر ساکنان، املاک و مستغلات و مالیات بر مصرف توتون و تنباکو بیشترین درآمد شهرداری‌ها را تأمین می‌کند.

سهم شهر‌های کشور‌های اروپایی از مالیات

پژوهش‌های بانک مرکزی نشان می‌دهد در شهر‌های کشور‌های اروپایی نیز شرایط کاملا مشابه است و تکیه بودجه شهرداری‌ها روی درآمد‌های پایدار مالیاتی است. در کشور‌هایی نظیر انگلیس، فرانسه، آلمان، سوئد، اسپانیا، نروژ و ... عمده درآمد شهرداری‌ها از مالیات‌های محلی تأمین می‌شود. مالیات‌هایی نظیر مالیات رشد ارزش زمین، مالیات بر درآمد، مالیات بر دارایی، مالیات بر ارزش افزوده، مالیات بر مبادلات مالی و ... که برخی از این عناوین مالیاتی اصلا در کشور ما اجرا نمی‌شوند. نکته بسیار مهم در اغلب شهر‌های اروپایی این است که شهرداری‌ها در صورت عدم تأمین بودجه مورد نیاز امکان استفاده از کمک‌های دولتی را دارند.

بر اساس گزارش پژوهشکده پولی و مالی بانک مرکزی ۲۷ درصد هزینه‌های ۱۶ هزار شهرداری در آلمان از سوی دولت تأمین می‌شود. چالش کنونی شهرداری‌های کلان شهر‌ها در ایران این است که دولت مرکزی سهم ناچیز شهرداری‌ها از منابع درآمد‌های مالیاتی را به شکل قطره چکانی پرداخت می‌کند. همچنین طی سنوات اخیر دولت به تعهدات خود در قبال شهرداری‌ها عمل نکرده است. یکی از بزرگ‌ترین ضرایب درآمدی پایدار که در بیشتر کشور‌های اروپایی و تعدادی از کشور‌های آسیایی برای شهرداری‌ها وجود دارد، اختصاص درصدی از مالیات اخذ شده همان شهر به شهرداری است.

متأسفانه این موضوع در ایران چندان اجرایی نمی‌شود. درآمد‌های حاصل از مالیات بر ارزش افزوده که به صراحت تقریبا نیمی از آن متعلق به شهرداری هاست به یک حساب نزد وزارت کشور واریز می‌شود. این وزارتخانه نیز بنا به صلاحدید و سیاست‌های خودش درآمد حاصل شده را میان تمام شهر‌های کشور تقسیم می‌کند. به این معنا که تمام درآمد‌های حاصل از مالیات بر ارزش افزوده در مشهد و یا هر کلان شهر دیگری سهم همان شهر نمی‌شود.